Simülasyon Argümanı Üzerine

Davut Demirhan, 7 Temmuz 2015

Birkaç arkadaşımla oturmuş sohbet ediyorduk. Konu bir yerde simülasyon argümanına geldi. Ateist olan arkadaşım simülasyon argümanının kendisine hoş geldiğini çünkü hayatımıza bir anlam ve amaç kattığını söyledi. Kendisine ciddi saygı duyduğum ve fikirlerine kıymet verdiğim bu arkadaşın böyle düşünmesi bana çok ilginç geldi. Oldukça zeki bir insan bu argümanın cazibesine bu kadar kolay kapılıyorsa daha geniş kitleler üzerinde bu argümanın ne kadar etkili olabileceğini düşündüm. Ayrıca arkadaşımın bu sözleri bana bu argümanın ateistler için nasıl bir kıymeti olabileceğini de daha önce hiç fark etmediğim bir tarzda gösterdi. Böylece zaten gündemimde olan bu konu üzerinde daha yoğun şekilde kafa yormaya başladım.

Evrenimiz bir simülasyondan mı ibaret?

İnsanlar bir gün tüm bir evreni simüle edebilecek güçte bir bilgisayar yapabilecek mi? Eğer yapabilecek dersek bunun çok önceden gerçekleşmiş olmasının önünde bir engel var mı? İleri bir uygarlık çok önceden bir evren simülasyonu yapmış ve biz şu anda o simülasyonun içinde yaşıyor olamaz mıyız? Ya da bu ileri uygarlığın yaptığı simülasyonun içindeki bir ileri uygarlığın yaptığı bir simülasyonun içindeki bir simülasyonda yaşıyor olma ihtimalimiz yok mu?

Uçuk gözüken bu fikrin savunucularına göre bu sadece küçük bir olasılık değil, eğer belli kabullerden hareket edersek bu sonuç neredeyse bir zorunluluk. Neredeyse kesin olarak bir simülasyonda yaşadığımızı iddia ediyorlar.

Savunucuları detaylarda farklılaşsa da argümanı şöyle özetleyebiliriz: Evrende bizim veya bizim dışımızdaki bir uygarlığın bir gün böyle bir simülasyon yapabilecek kapasiteye ulaşma olasılığına yüksek dersek bu bizi şu sonuca götürüyor, ilk simülasyon yapıldıktan sonra birçok başka simülasyonu yapmak da kolay olacak ve hatta bu simülasyonların içindeki uygarlıklar da kendi simülasyonlarını yapacakları için sonsuza yakın sayıda ve yalnızca bir tanesi gerçek olan evren meydana gelecek. Bu mümkün ise aynı şey geçmişte de olmuş olabilir. Kendi evrenimizin simülasyon mu yoksa o biricik gerçek evren mi olduğundan emin değilsek neredeyse kesin olarak simüle edilmiş bir evrende olduğumuzu söyleyebiliriz, yüksek olasılıklı olan budur. Çünkü o tek gerçek evrende olma olasılığımız neredeyse sonsuz ihtimal arasından yalnızca bir ihtimal.

Burada ilk göze çarpan bazı ön kabuller şunlar:

• Bilinç yalnızca canlılarda bulunmak zorunda değildir, örneğin bilgisayarı oluşturan maddeler ile de meydana getirilebilir.
• Fizik kanunları dışında bir gerçeklik yoktur. Bilinç gibi fenomenler de fiziğe indirgenebilir.

Yani oldukça fizikalist bir bakış açısı bu argümanın temel dayanak noktasını oluşturuyor.
Her ne kadar neredeyse hiçbir gözleme dayanmasa ve çoğunlukla yanlışlanamaz (dolayısıyla bilimsel olmayan) iddialardan ve tahminlerden ibaret olsa da bu argüman birkaç açıdan insanlara cazip geliyor ve gelecek. Örneğin,

• Allah’la irtibatı kopuk olduğu için anlamdan yoksun bir hayata silik ve sanal da olsa bir anlam katılmış oluyor. Bir ateist tamamen kör doğa kuvvetlerinin eseri olan hayatının anlam ve amaçtan yoksunluğuna bu argümanla bir ilaç bulduğunu düşünebiliyor. Eğer bir uygarlık üzerimizde gözlem yaparak bir sorununu çözmek, bir şeyi öğrenmek için bizi “yaratmışsa” bu, yaşadığımız hayatın bir açıdan anlamlı olduğunu gösterir.
• Öyle olması gerekmediği ve başka bir evren de pekala mümkün olduğu halde, evrenimizdeki fizik kurallarının hayatın ortaya çıkmasına ve barınmasına imkan verecek şekilde “ayarlanmış” gözükmesi ateizm için bir problem teşkil ediyor. Ateizm cenahından bu probleme verilen temel cevap genelde şu oluyor, eğer evren bizim ortaya çıkmamıza ve bu soruyu sormamıza imkan verecek ayarlarda olmasaydı zaten burada olup bu soruyu soramazdık. Bu cevabın pek de ikna edici olmadığı aşikar. Simülasyon argümanı bu ince ayarlara daha iyi bir açıklama getirmiş oluyor.

Halbuki biraz üzerine düşününce gözüken şu ki bir simülasyonda olmak kör doğa kuvvetlerinin dışına çıkıldığı anlamına gelmiyor. Simülasyonu kuran medeniyet de sonuçta amaçsız doğal kuvvetlerin bir sonucu. Temel, anlamsızlık üzerine kurulursa sonradan buna anlam eklenmesi mümkün değil. Ancak kökenimizdeki anlam kadar anlamlı olabiliriz. Evrenimiz iç içe birçok simülasyon evrenin son halkası olsa bizim hayatımızın anlamı ancak tüm bu evrenleri içeren gerçek evrenin anlamlı olmasına bağlı olurdu. Orada anlam yoksa zincire yeni bir simülasyon katarak anlam ve amaç eklemek mümkün değil.

Fizik kanunlarındaki ince ayara getirilen açıklamada ise benzer bir problem var. Eğer orijinal gerçek evrende bizim evrenimizdekine benzer ince ayarlar yoksa zaten onların da evren simüle edecek bir medeniyet kurması mümkün olmaz. Eğer ince ayarlar onlarda da varsa zaten problem devam ediyor demektir.

Bu argümanla getirilen açıklama ve çözümler Tanrı’yı inkar için getirilen “bizi uzaylılar yarattı” açıklamasına benziyor. Probleme bir çözüm getirmiyor ve sadece yeni bir halka eklemiş oluyor. Uzaylıları da başka uzaylılar mı yarattı? Bir yerde durup açıklama yapmak gerekecek.

Gerçi simülasyon argümanı savunucularından olan Mark Solomon da kitabında yukarıdaki gerekçelerle, simülasyon argümanının Tanrı fikrine yaklaştırmadığı ya da ondan uzaklaştırmadığını, Tek Yaratıcı’nın varlığı ile ilgili tartışma konusunda simülasyon argümanının yeni bir şey söyleyemediğini belirtiyor. (Mark Solomon, On Computer Simulated Universes, s.37)

Tehlike

Evrenimizin bir ileri uygarlığın simülasyonundan ibaret kabul edilmesi Allah ile olan tüm bağlarımızı kopartır ve bizi bir anlamsızlığın ortasına atar. Matruşka evrenler (iç içe simülasyonlar içeren evrenler) varsayımında orijinal evren anlamlı olsa bile her bir katman sonraki evreni anlamdan biraz daha koparır. Ve bu zincirin neresinde olduğumuzu bile bilemeyeceğimiz için artık bir bilinmezlik ve muğlaklık içinde tamamen kaybolmuşuz ve neredeyse yokuz demektir.

Bu sonuçların gerçekleşmesi için bunun bir hakikat olması da gerekmiyor. Bir insan kuruntusuyla dünyayı kendisine çok çirkin bir surette gösterebildiği gibi bir simülasyon vehmiyle kendini yokluk alemlerine salabilir. Varlık içinde yokluk çekmek deyimi böyle bir insanı çok güzel anlatır.

Gerçek ne olursa olsun insan kendi suistimaliyle gerçeği kendisi için değiştirebilir ve kendisini bir cehenneme atabilir. Simülasyon argümanının da asıl tehlikesi burada.

Bilinç Nedir?

Benliğin mahiyetinin bu konuda tefekkürde önemli bir yeri var. Simülasyon argümanı destekçileri bilinç dediğimiz şeyin fiziksel şeylerden ibaret olduğunu kabul ediyor, bu konu onlar için çok açık çünkü onlar için zaten fiziksel dünya dışında bir gerçeklik yok. Yalnız aslında bilinçle ilgili problemin bu kadar basit bir çözümü olmadığını hatırlamakta fayda var.

Descartes varlığından emin olabileceğimiz ilk ve tek şeyin kendi benliğimizin varlığı olduğunu söylemişti. Benliğimizin ne olduğunu biliriz, bir manzaraya baktığımızda o manzarayı görüp mekanik bir tepki vermenin yanında onu “seyreden bir şey” vardır. Bilinç derken, biz bir uyarana tepki verirken bu sebep sonuç ilişkisine “şahitlik eden şey”i kastediyoruz. İrademiz olmasa ve tüm tepkilerimiz mekanik olsa bile bilincimiz olabilir. Bilinç iradeden de bağımsız gizemli bir fenomendir.

Bazı ateist filozoflar bilincin mahiyetini açıklamakta zorlandıkları için işi bilinç diye bir şeyin aslında olmadığını iddia etmeye kadar götürür. Örneğin Daniel Dennett’a göre bilinç bir yanılsamadan ibarettir ve aslında böyle bir şey yoktur. Dennett açıklayamadığı bir fenomeni inkar ederek kurtulmaya çalışsa da aslında bilinçli olmanın ne demek olduğunu hepimiz kendi deneyimimizde biliriz. Zaten bunun dışında bir bilgi edinmemiz de mümkün değildir. Kesinlikle emin olduğumuz tek şey kendimizin bilinçli olduğudur. Bizim dışımızdaki herkesin birer zombi olup olmadığından kesin şekilde emin olamayız. Zombi terimi ile felsefede şöyle bir şey kastediliyor, bilinci olmayan ancak onun dışındaki her şeyde bizimle bire bir aynı olan bir insan. Sizin bilinçsiz bir kopyanızı oluşturduğumuzu varsayın, bu kopya bilinci olmamasına rağmen her türlü uyarana sizin vereceğiniz tepkinin aynısını veriyor olsun. Ancak bu mekanik tepkiler gerçekleşirken bu duruma “şahitlik eden” bir bilinci olmasın. İşte bu bir zombidir. Dışarıdan kimse zombi ile sizin aranızdaki farkı anlayamayacaktır ancak siz bilinçli iken zombi bilinçsizdir.

Eminiz ki kendimiz zombi değiliz ve bilinçliyiz. Eğer bilincin fiziksel olana indirgenemeyeceğini ve bir bilgisayar ile yapay bir bilinç oluşturmanın mümkün olmadığını kabul edersek simülasyon argümanı da içinde bulunduğumuz evren için geçerliliğini yitirir. Çünkü bu durumda yapay olarak meydana getirilemeyecek bu fenomenin (bilinç) bu evrende mevcut olduğunu bildiğimiz için evrenimiz de yapay değildir diyebiliriz. Ancak diğer insanların bile bilinçli olup olmadığından kesin olarak emin olamayacağımız için yarın bir evren simülasyonu yapılsa ve içindeki uygarlık “bilinçli gözükse” bile gerçekten bir bilince sahip olup olmadıklarını asla kesin olarak bilemeyeceğiz gibi gözüküyor. En azından günümüzdeki imkanlarımızla bu böyle. Bu durumda tartışma devam edecektir.

Ben Neyim?

Simülasyon argümanı üzerine düşünürken daima gözümüzün önünde olan ancak çok bariz olduğu için dikkatlerden kaçan benliğimiz üzerine düşünmemiz gerekiyor. “Ben” derken kastettiğimiz şey ne? Neden bir robot misali uyaranlara tepki veren bir zombi değiliz de bir bilincimiz var?

Allah ene (benlik) içine pek çok sır saklamış. Ancak ene’nin kendisi de pekçok sırrı açan bir anahtar. Ene, Marifetullah yolculuğumuzda sık sık kullanmamız gereken bir araç ve ölçü. Her şeyden şüphe edecek hale geldiğimizde bile Descartes’ın yaptığı gibi içimize dönüp hepimize verilmiş bu hediyeye odaklanabiliriz. Doğru bakış açısıyla ve samimiyetle kullandığımızda ene bizi en içinden çıkılmaz gözüken kuruntular ve hatalardan kurtarabilir.

Zamanın ruhu gereği gerçek ve sanal arasındaki perdenin her geçen gün inceldiği, gerçeğin hayale hayalin gerçeğe karıştığı bir hengamda bunlardan daha büyük bir dönüşümü, tüm gerçek algısının yerle bir edilmeye çalışılacağı bir dönemi üzerimizde hissetmeye başladık. Tutunacak hiçbir dal gözükmez ve insanlar akın akın dalalete giderken, belki de biri ya da bir şey çıkıp “ben sizin yaratıcınızım ve işte delillerim ve işte başından beri inandığınız şey” diye ilan ederken bizi akıntıya kapılıp sürüklenmekten kurtaracak olan Hz. Adem babamızdan bu yana bizimle olan eşsiz hediyemiz ene olabilir. Allahu alem.