Devlet 2.0 – Bölüm 7

Bedirhan Sonakın, 14 Eylül 2017

Malum Yapay Zeka(YZ) konusunda günümüzde en çok dile getirilen konu belki de robotların insanları işsiz bırakacakları hakkında. Bu konuda hangi iş kolu, ne kadar işi, ne sürede YZ’ya ya da robotlara teslim edecek şeklinde çeşitli sınıflandırmalar ya da öngörüler yapılıyor. İstihdamdaki bu gibi bir dönüşümü de iki ana kola ayırmak gerekiyor. Bunlardan ilki ise bir rutini olan işlerdir. Bu gibi işler, örneğin banka veznelerinin/şubelerinin ATM’ye ya da internet bankacılığına dönüşmesi gibi YZ’dan bağımsız dönüşümlerdir. Rutin işlerin makineleşmesi olarak tanımlayabileceğimiz bu dönüşümün kapsamı gün geçtikçe artacak ve insanların istihdamını azaltacaktır.

Diğer yandan YZ için örnek verilen, dermatolojik teşhis ve tanıların örüntü tanıma (pattern recognition) ile yapılabilmesi ya da IBM Watson üzerinden geliştirilen ROSS isimli hukuk sisteminin, ön dosya hazırlanması konusunda ortaya koyduğu başarı düşünüldüğünde standart rutini olmayan ama karar mekanizmasını belirli kurallar ve bilgi birikimi üzerine kuran ve günümüzde insanı elzem gördüğümüz pek çok alanın da makinalara devredilebileceğini öngörebiliriz.

Devlet rutinleri olan ancak bunun yanında kuralları ve zaman içerisinde oluşmuş bilgi birikimi olan bir yapıdır. Kanunlar, yönetmelikler vb. yazılı kuralların dışında, içtihatlar ve teamüller gibi istisnai ya da daha önce düşünülmemiş durumlara karşı geliştirilen eylemler ve kararlar da birikir ve karar mekanizmasının altyapısını sürekli besler. Devletin bu altyapı üzerinde yürümesini sağlayan, yukarıda saydığımız yazılı veya yazısız birikime dayanarak karar veren ve uygulayan bu yapıya biz bürokrasi adını veriyoruz.

Bu yapıyı günümüzde her zaman bürokrasi olarak da adlandırmıyoruz, zaman zaman yönetimsel araçlar ya da aygıtlar ve benzerleri farklı kavramları kullanarak köhne olarak gördüğümüz bürokrasi kelimesini ikame etmeye çalışsak da, Max Weber’in bir yüzyıl önce söylediği gibi rejimi ne olursa olsun günümüz modern devletleri bürokrasi üzerine kurulmuş durumdalar.

Bürokrasi gereksiz görülen prosedürleri ve verimsiz olarak algılanan yapısıyla sürekli eleştirilere maruz kalmaktadır. Halbuki bürokrasi, devletin ya da belirli bir büyüklüğün üzerindeki organizasyonların, süreklilik arz eden işlerinin ya da işlemlerinin rasyonel ve objektif bir biçimde, önceden belirlenen kurallara uygun olarak yapılması gerekliliği ile oluşmuştur. Bu açıdan bakıldığında bizim için anahtar iki kavram mevcuttur, rasyonellik ve objektiflik. Yine Max Weber’e dönersek, o da bürokrasinin insan etkisinden uzaklaştıkça daha da mükemmelleşeceğini savunmaktadır. Çünkü insan etkisi doğası gereği, yukarıda anahtar iki kavram olarak söz ettiğimiz rasyonelliği ve objektifliği her zaman kırar. Bu iki kavram dışında verilen bir karar ya da yapılan bir uygulama bürokrasinin üzerinde çalıştığı yazılı ya da yazısız kurallar bütününde bir tutarsızlık oluşturur. Bu durumun devamı, zaman içerisinde tüm mekanizmanın subjektif ve irrasyonel davranmasına yol açar. Bürokrasinin yozlaşması da böyle bir değişimin sonuçlarından birisidir.

Florida Üniversitesi Öğretim Üyesi Ronald M. Lee’nin 1985 yılında yayınlanan, “Bureaucracy as Artificial Intelligence” isimli makalesi, bürokrasiyi mekanik olarak algılayan ve bürokrasiyi bilişim teknolojileriyle ilişkilendiren erken çalışmalardan birisidir. Bu makalede de Weber’in insandan yalıtılan bir bürokrasinin daha mükemmel olacağına dair görüşüne özellikle yer verilmiştir. Ronald M. Lee’de bu makalesinde bürokrasilerin aslında bir tür YZ olduklarını belirterek, olması gereken bir dijital sistemin tanımını yapmaya çalışmıştır.

Erken dönemde yapılan bir çalışma olması nedeniyle yaklaşımları eski olsa da, öngördüğü şeye farklı yollardan ulaşılacak olması kaçınılmaz bir hale geliyor. Yani bürokrasinin kendisi belki bir YZ değil ancak makineleşmeye ve dijitalleşmeye oldukça uygun bir yapısı mevcut. Özellikle bürokrasiye prosedürler üzerinden, verimsizlik üzerinden ya da hantallık üzerinden yapılan eleştirilerin bir çoğu, entegre çalışacak, dijitalleşmiş bir bürokrasi yapısı ile ortadan kalkacak gibi bir resim ortaya çıkıyor.

Yazının girişinde tanımladığımız gibi devletin, sürekli evrilen, bilgi birikim oluşturup bunu kullanan ve belirli dönemlerde yapısal değişimlerle kendisini güncelleyen yapısı bir yazılımın, bir karar destek sisteminin ya da bir uzman sistemin yönetebileceğinden çok daha karmaşık ve organiktir. Biraz klişe olsa da sürekli “işin doğru” yapıldığı bir yer olması gereken devlet, belirli dönemlerde de “doğru işin” yapılması ile kendini günceller, yeniden biçimlendirir. Bu dijitalleşen ya da makineleşen bir yapıdan daha ileride bir ihtiyaçtır ve bir irade gerektirir. Bu irade ise günümüzde hem bir hükümet (government) organını hem de bir ya da birden fazla idare (administration) organını kapsamaktadır.

Son dönemlerde sıkça devlet üzerine yapılan konuşmalarda yer alan, bürokrasinin bir YZ ile ikame edilmesi örneği, irade problemi nedeniyle aslında gerçekçilikten uzaktır. Bir bürokrasi yazılımı ile bürokrasiyi yöneten bir YZ arasındaki fark oldukça büyüktür. İlk durumda, kendini geliştiren bir sistem de olsa var olan yapının otomatikleşmesinden, yazılıma dökülmesinden bahsediyoruz. Bugün kullanılan e-devlet araçlarının bir çoğu bu kapsama girecektir.

Gerçekten bir YZ’nın yönettiği bir bürokrasi ise, en azından zaman içerisinde insan etkeninden bağımsız bir biçimde kurallarını, kanunlarını ve teamüllerini güncelleyen, değiştiren bir hal alacaktır. Bu değişim kararları muhtemeldir ki, insandan bağımsız bir şekilde de alınabilir. Böyle bir yönetim Asimov gibi aşılmayacak kurallar koyduğumuzda bizim için daha faydalı olabilir mi düşünmek gerekir, bu konuda net cevabı düşünmek ve dayanakları ile ortaya koymak gerekiyor.

Bitnation üzerine konuşurken, “Devlet bir hizmet sağlayıcı mıdır?” şeklinde bir soruyu fikir üretmek için kullanmıştık. Bu konuda da belki o kadar güçlü bir şekilde değil ama devletin bir işletim sistemi olup olmadığına dair bir analoji işe yarayabilir.